Onze-Lieve-Vrouw met Kind in brugkapel [verdwenen] - Koolkaai [brug over de Haringvliet]
Wegkapelletjes of brugkapellen kennen we niet meer in Antwerpen, we associëren ze vandaag met een landelijke omgeving. In de 17de eeuw zijn ze nochtans een gewoon verschijnsel. De houtgravure met het zicht op Antwerpen in vogelvlucht van Bononiensis (ca. 1565) beeldt er ettelijke af, onder meer de brugkapel van de Haringvliet is er op weer te vinden.
Dat deze kapel een madonnabeeld bevatte weten we door een bewaard gebleven tekening uit 1570. Ze toont een natuurstenen monument, een pijler met basement en kapiteel waarop een baldakijnvormige bekroning rust. Onder het baldakijn staat een Onze-Lieve-Vrouwebeeld opgesteld op een sokkeltje. De arcering achter de Madonna wijst op een achterwand, ze staat dus binnen de kapel in een nis. Door de maatschaal (in Antwerpse voet) kennen we de grootte ervan, en die was niet min: het geheel was omgerekend 4,30 hoog en 1,10 m breed. De hoogte van het beeld was ongeveer 90 cm. De afmeting van deze brugkapel kan verwonderlijk overkomen, toch blijkt uit andere iconografie die maat niet ongewoon.
Het schilderij 'IJsvermaak' van de Antwerpse schilder Sebastiaan Vrancx (1573-1647) (KMSKA nr. 613) toont zelfs nog een hoger tegen een brug aanleunend exemplaar. Het beeld erin is moeilijk te onderscheiden maar opmerkelijk is het kruis in top.
Op een ander werk van Vrancx ('Winter', in het museum voor Schone Kunsten in Boedapest) is de afmeting moeilijker in te schatten maar de afbeelding is op een andere wijze informatief. Hier is duidelijk het in de wegkapel geplaatst beeld te zien, verder fungeert deze kapel ook als drager van een lantaarn.
De Antwerpse tekening, uit de Collectie Van Herck, bevat een verklarende tekst (zie lager) waaruit op te maken valt dat ze diende voor een technische waardering en niet als artistieke impressie was opgevat. Erfscheiders (landmeters) verklaren dat de pijler met kapelconstructie betrouwbaar is uitgedacht en alzo kon uitgevoerd worden. Dit in vervanging van een eerder op de brug staande 'pilaer' met 'Vrouwenhuysken' die 'niet goet noch starck genoech bevonden en werde'.
Het document werd in 1934 afgebeeld, getranscribeerd en summier besproken door L. Kesteloot in het jaarboek van Antwerpen's Oudheidkundige Kring. De tekening was in 1954 te zien bij de overzichtstentoonstelling 'De Madonna in de Kunst' (KMSKA), maar werd toen louter als nummer 308 onder de 566 nummers in de brochure opgesomd. In 2000 zal kunsthistoricus Carl Van de Velde, in de catalogus bij de tentoonstelling over de Collectie Van Herck, het document trachten te interpreteren en een misverstand in het leven roepen door slechte lectuur van de brontekst. Er staat nergens dat een Onze-Lieve-Vrouwebeeld verdween - laat staan door de Beeldenstorm - wel dat de oudere constructie niet voldeed.
Voor de afbeeldingen en foto's in volgorde van links naar rechts en van boven naar onder
1. de Haringvliet (Halecum statio) met brug en brugkapel. Detail van het zicht op Antwerpen in vogelvlucht door Bononiensis, ca. 1565 (MPM/PK), foto WS 2010
2. 'Steenen pilaer opte nieuwe Brugge bi den Harinckvliet te Antwerpen 1570' (Anoniem, Ontwerp voor een pijler, 1570, gewassen pentekening, 425 x 295 mm, Antwerpen, MPM/Prentenkabinet, CVH 103)
3. Meir, Lange Klarenstraat (foto WS)
4. Pottenbrug (Minderbroedersrui) ter hoogte van Keizerstraat
5. hoek Sint-Jacobstraat en Sint-Jacobsmarkt, (foto WS)
6. Sint-Jansvliet (zuidzijde)
Onderaan: Twee aspecten van een brug- of wegkapel op 17de-eeuwse schilderijen.
'IJsvermaak' door Sebastiaan Vrancx (1573-1647), KMSKA inv. 613 - Foto WS, 2008 met detail
'Winter', door Sebastiaan Vrancx (1573-1647)in het Museum voor Schone Kunsten in Boedapest met detail
(Wikimedia Commons)
Iconografie: zie Literatuur - MPM/PK als 'Stenen Mariabeeld', CVH 103
Literatuur: L. Kesteloot, 'Een Antwerpsch "Lieve Vrouwehuysken" ten tijde van den beeldenstorm', Antwerpen's Oudheidkundige Kring, jaarboek 10 (1934), p. 43-44, plaat 6 voor p. 41; 'De Madonna in de Kunst', tentoonstelling KMSKA, 28/08-14/11 1954, cat. 308; 'Tekeningen uit de 17de en 18de eeuw. De verzameling Van Herck', tent. cat., Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, 2000, p. 50-51, cat. nr. 1, CVH 103 (nota door Carl Van de Velde); Claire Baisier, 'Over (on)bekende madonnabeeldhouwers', in Madonna 2002, p. 111 (afb. p. 112)
Referentie: vkb1.0561
Teksten:
Op huiden 19en Augusti 1570 soe hebben Jan Tielmans ende Jan van Achelen beiden geweest (ende dat doer beveel van mijnheer Coenraedt del Vaelle Riddere ende tresorier deser stat van Antwerpen) bij mr.Peter <1> ende Adriaen Bosche, beide erffscheiders deser stadt, ende tsamen gegaen opte nieuwe brugge biden Harinckvliet aldaer, ende dat om dat bij de voorscreven erffscheiders gesien, gevisiteert ende geiugeert soude worden alsulcken steenen pilaer als daer noch opte voorseide nieuwe brugge staande is, op denwelcken een vrouwen huisken gestaen heeft, ten einde so die selue pilaer niet goet noch starc genoech bevonden en werde, men aldaer eenen nieuwen pilaer met ooc een schoon Lieve Vrouwen huisken nae dit patroen daerop soude doen maecken, etc.
Ende naedien den voorseide pilaer bi denseluen erffscheiders wel ende int lange besien ende besicht is geweest, hebben geseet, verclaert ende vuijtgesproken dat de selue pilaer goet starck ende massyf genoech is om de voorscr. edificie, ciraet ende Lieve Vrouwen huisken daer op te makene, al waert oic van gewichte van eenen huise, seggende daer toe dat die selue pilaer niet te verbeteren en ware, mits oic die selue pilaer so wel ende starck met vier lange ijsere massyfe geerden ende yseren reepen doerbonden ende wel versien is met diuersche yseren docken met loot heel massyf inden witten steen ende pilaer ingegoten etc. Van alles welck wij Jan Tielmans ende Jan van Achelen het rapport aan Monsr. del Vaelle voorseid gedaen hebben ten dage voorgenoemt, insgelyckx de voorseide erffscheiders, aen borgemeesteren ende schepenen. Van welcke visitatie ende rapport den voorseiden erffscheiders betaelt elck 10 st. quos solui, somma 20 st.
<1> De familienaam is niet ingevuld. [CVH 103 recto, in cat. 2000, p. 50]
Een van de oudste getuigenissen van madonnabeelden in het Antwerpse straatbeeld is een werktekening uit de collectie Charles Van Herck. De tekening dateert uit 1570 en betreft de ‘steenen pilaer opte nieuwe Brugge bi den Harinckvliet te Antwerpen’, een nu verdwenen locatie ter hoogte van de huidige Koolkaai. Het gaat weliswaar niet om een nieuw madonnabeeld, maar om een nieuwe behuizing voor een bestaand beeld.
Er was beslist om een laatgotische behuizing voor dat beeld te maken op een bestaande pijler, en voor de aanvang van de werkzaamheden werd die pijler op zijn stevigheid gecontroleerd. Het verslag van de landmeters staat op de tekening voor de nieuwe behuizing. De beeldhouwer wordt helaas niet vermeld; wel krijgen we hiermee een prachtig beeld van een laat-gotische constructie zoals er waarschijnlijk op Antwerpse bruggen meer te vinden waren. Op de plattegrond van Antwerpen in vogelvlucht van Virgilius Bononiensis uit 1565 is de oorspronkelijke toestand van het ‘huisje’ bij de brug aan de Haringvliet trouwens mooi te zien.
Bononiensis tekende soortgelijke constructies aan de zuidzijde van de Sint-Jansvliet, aan de Pottenbrug en op de Meir ter hoogte van de Lange Klarenstraat. [Baisier 2002, p. 111]
Opm. WS: zie de details uit Bononiensis hieronder, met een aanvulling: de hoek Sint-Jacobstraat en Sint-Jacobsmarkt waar een beeld van de heilige Jacobus de Meerdere in een wegkapel opgesteld stond.
