H. Johannes Nepomucenus - Lange Nieuwstraat 93-95, Parochiaanstraat
Johannes Josephus Cosyns, 1756, terracotta, geschilderd — Beschermd monument 28 november 1985
De oprichting van dit beeld, aan de gevel van het westelijke hoekpand van de Lange Nieuwstraat met de Parochiaanstraat, is uitzonderlijk gedocumenteerd en tevens bijzonder illustratief. In 1755 waren de bewoners van Lange Nieuwstraat verveeld met de onveiligheid van deze straathoek; aanranders vonden immers een dankbare schuilplek achter de in de zijstraat gestapelde brandladders. Daarom vroegen ze aan het stadsbestuur de toelating voor het plaatsen van straatverlichting. In hun rekwest formuleerden de aanvragers bovendien dat de door hen bekostigde lantaarn het volgende jaar ook van een beeld zou worden voorzien. Hierbij vroegen ze advies voor de beeldkeuze, diende het een Madonna of een H. Johannes Nepomucenus te worden?
De verlichtingsaanvraag werd gehonoreerd en de eigenaars van de woning, de H. Geestmeesters (stadsaalmoezeniers), opteerden voor een beeld van deze laatste, toen een ware mode(l)heilige. <noot 1> Dat door de aanvragers de suggestie voor deze vreemde heilige gebeurde moet zeker in het licht worden gezien van het toen in de parochiekerk actieve broederschap. <noot 2>
In 1912 werd het beeld herplaatst op een nieuwbouw en verdween het naar de oprichting in 1756 verwijzend chronogram 'eCCe Joannes Date LVMen' ('hier Joannes geef licht').
In het voorjaar van 2004 geschiedde een restauratie (met plastisch herstel) door Dirk Lenaerts. Het tot in 1912 op een banderol aanwezige chronogram, werd nu in de cartouche van de console aangebracht.
Hierboven: Het beeldhouwwerk aan de voormalige gevel
(ongedateerde foto, ca. 1890-1900, archief VKB)
Hierboven: de gedenkplaat en een prentbriefkaart herinnerend aan de in Wereldoorlog I door de Duitse bezetter terechtgestelde architect van de gebouwen: "Joseph Baeckelmans / Chevalier de l'ordre de Leopold / Fusillé par les Allemands / le 23-9-1915 / à cause de ses services / éminents rendus à la patrie / fut l'architecte / de ces maisons en 1912" - Prentbriefkaart, verz. WS
Jan Nepomucky (Pomuk, Zuid-Bohemen ca. 1350 - Praag 1393) Priester en martelaar (terechtgesteld door verdrinking omwille van het niet schenden van het biechtgeheim). Heiligverklaard in 1729. Aanroepen tegen verdrinkingsdood (brugheilige bij uitstek), patroon van de schippers en van de biechtvaders. Voorgesteld als kanunnik, gekleed in toog, rochet en mozetta en met op het hoofd de typische bonnet. Als vast attribuut draagt hij een crucifix in de hand, tevens hangt aan een lint om zijn hals een borstkruis.
• <noot 1> Na zijn heiligverklaring in 1729 stond Johannes Nepomucenus sterk in de belangstelling. In Antwerpen waren het de jezuïeten die de devotie voor deze heilige omarmden en propageerden. Al in 1735 kon het eerste Antwerpse beeld van deze heilige getoond worden, het werd door Michiel (I) Van der Voort (1667-1737) vervaardigd voor de jezuïetenkerk (actueel Sint-Carolus Borromeuskerk).
• <noot 2> In de Sint-Jacobskerk werd in 1740 een beeld van de hand van Laurent Gillis (1688-na 1743) opgericht. De (kortstondige) devotie voor deze heilige gaf in 1743 ook aanleiding tot het oprichten van een broederschap in deze laatste kerk. In het kerkarchief worden het ledenboek (BR.82), het register van de contribuanten (BR.83) en ook losse documenten (BR.81) ervan bewaard.
Archief: Archief Sint-Jacobskerk, Antwerpen (ASJA), De Heilige-Geesttafel, nr. 2576 (‘Verzoek van de buren om aan de woning op de hoek van de Parochiaanstraat, eigendom van de stadsaalmoezeniers, een beeld van de H. Joannes Nepomucenus te mogen plaatsen’. 29-30 aug. 1755); SAA, Pk 173/1, f° 239 (Van der Sanden); Hs1491, [f° 6v°]
Iconografie: Historische foto (ca. 1890-1900), Archief Voor Kruis en Beeld
Literatuur: Thyssen 1902, p. 266; Thyssen 1922, p. 202-203; Bouwen 3nb 1979, p. 256; Madonna 2010, p. 139, 141; muller-jacob-2016: 536-537 (afb. p. 538)
Nieuwsbrief Vrienden van de Antwerpse Madonna's: pdfnr. 1, (2002), p. 12; Idem, pdfnr. 3, (2002) 2, p. 9; Idem, pdfnr. 5, (2004) 2, p. 10-11;
Aanvullende literatuur: Muller 2006, p. 502-503
Referentie: vkb1.0360
Teksten:
The new devotion took root and produced two offshoots. In 1753 political conflicts prompted foundation of an elite brotherhood dedicated to Nepomucenus (see above, chapter 9). Two years later, in 1755, a separate group of neighbors living near the intersection of the Parochiaanstr. and Langenieuwestr., a corner of St. Jacob's large rectangular block, petitioned the Antwerp Magistracy to erect there "a fine image in honor of the Holy Mother of God or of St. John Nepomucenus, according to the wishes of your excellencies" (fig. 11.3). The statue would be illuminated by a lamp hanging below, intended to light up the dark corners where thieves lurked and preyed on pedestrians during the long winter nights.7 Granting their consent, Antwerp's Magistracy chose Nepomucenus instead of the Virgin Mary to guard over this comer, perhaps because these same burgomasters and aldermen who had banded together in their elite Brotherhood of St. John Nepomucenus now saw the opportunity to fix their patron's watchful eye above the very streets of the city. An inscription </p.536> on the cartouche below the new street image, dated 1756 — eCCe Ioannes Date LUMen (Behold Joannes Give Light) — joined the spiritual and earthly light that radiated from the saint. 8 // 536: 7 Thijssen 1922, 202-203, for a transcription of the petition. / 537: 8 See Thijssen i922, 203, for the inscription which was obliterated in 1912 [muller-jacob-2016: 536-537]
FIGURE 11.3 Corner statue of St. John Nepomucenus from distance showing intersection of the Langeniuwest. [sic - WS] and Parochiaanstr. PHOTO: AUTHOR. [muller-jacob-2016: 538]
