Calvariegroep - Paardenmarkt 109 (tuin pastorie Sint-Antoniuskerk)

J.C. De Cock (Maria: gesigneerd en gedateerd, 1732) en W. Pompe (gesigneerd): natuursteen

De beeldengroep werd in verschillende fasen terug geplaatst, de laatste beelden in mei 2020. Verlichting 's nachts geeft een bijkomend cachet aan deze historische compositie. 

Deze calvarie waarvan u het verhaal hier kunt lezen werd tussen 2017 en 2020 gerestaureerd door Geneviève Hardy en pronkt  sinds mei 2020 terug in de tuin van de pastorie zoals de fotos bovenaan aantonen, evenwel zichtbaar van de straat. Om de beeldengroep goed te zien gaat u best aan de overkant van de straat staan. Een belichting van onderuit werkt de aandacht van de voorbijganger vanaf zonsondergang.  

Deze beeldengroep is afkomstig van de vroegere Kalkbrug aan de Sint-Pietersvliet (nu te situeren Sint-Paulusplaats). Het kruisbeeld werd daar in 1737 ingewijd. Bij het verdwijnen van de brug in 1805 vond de groep een onderkomen aan de Paardenmarkt, op het voorplein van het vroegere Sint-Antoniuskerkje van de kapucijnen. Na de sloop van deze kloosterkerk en nieuwbouw van de actuele parochiekerk werd hij heropgericht tussen de kerk en de pastorie. Van de Paardenmarkt gescheiden door een tuintje is hij bij goed kijken over de tuinmuur toch wel zichtbaar. De drie witgeschilderde beelden zijn hoog tegen een muur geplaatst onder een brede houten luifel met een puntdak. Het kruis bevat een grote uitwaaierende stralenkrans en het naambord 'INRI'. 

In de oudste bron (Van der Sanden, ca. 1771) worden de beelden van Johannes en Maria bij het kruis toegeschreven aan Joannes Claudius De Cock (1667-1735) en het Christuscorpus aan Walter Pompe (1703-1777). Tijdens de restauratie (2016-2020) bracht aan het licht dat het Christuscorpus gekapt werd uit Bentheimer zandsteen. Bentheimer was in de 18de eeuw zeer in trek bij Antwerpse beeldhouwers. Indien deze toeschrijvingen met de werkelijkheid stroken is het aannemelijk dat Pompe een Christusfiguur hernieuwde, mogelijk een van De Cock. Dit kan verklaren waarom het geheel soms ook stellig aan De Cock wordt toegewezen (Hs1491).

De analyse tijdens de recente restauratie toonde ook de benen bestaan uit Savonnière kalksteen.  Savonnière komt in de 19de eeuw voor bij Antwerps werk van de gebroeders Kockerols (1869, 'Notre Dame Protectrice de Pie IX', Quellinstraat - Thyssen 1922: 296) en De Boeck en Van Wint (1894, 'Onze-Lieve-Vrouw van Zeven Weeën', Markgravelei 182 - Thyssen 1922: 301); beide beelden verdwenen.

In de Bornemse Onze-Lieve-Vrouw en Sint-Leodegariuskerk wordt een in de Boerenkrijg (1798) gehavend Christuscorpus bewaard dat sterk lijkt op het Calvariebeeld van de Paardenmarkt. Het natuurstenen beeldhouwwerk bezit op de rug de signatuur van Walter Pompe en de datering 1768 ('W. POMPE FECIT 1768'). Een foto ervan uit 1943 is opgenomen in de fototheek van het KIK (B051195). <noot 1>

Hieronder fotos van voor de restauratie van einde jaren 2010

Hieronder details van de beelden

* Noot 1 — Gegevens in: Ignace E. De Wilde, "Boerenkrijgmonumenten van 1898", 'M&L', 18 (1999), 2, p. 15 ("De slag bij Bornem was één der meest hevige uit de Boerenkrijg. Als aandenken daaraan wordt ter plekke overigens nog een Christusromp bewaard van de 18de-eeuwse beeldhouwer Walter Pompe (1704-1777). Die Christus hing aan een kalvariekruis dat sinds vele decennia op de plek van de huidige kruiskapel in de buurt van 'Ter Dilft', het toneel van de stijd in 1798, stond opgesteld.").

In de catalogus Pompe 1979 is dit werk opgenomen als nr. 178 (p. 68; met afb. 37 op p. 61) - Léon Van Liebergen [red.], 'Walter Pompe, beeldhouwer, 1703-1777: Tentoonstelling in het Museum voor Religieuze Kunst te Uden, 13 oktober t/m 9 december 1979', Museum voor Religieuze Kunst : Uden, 1979.

Hieronder: vergelijking van het beeldhouwwerk gesigneerd door Walter Pompe (1768) in de Onze-Lieve-Vrouw en Sint-Leodegariuskerk in Bornem (links, KIK B051195) met dat van de Paardenmarkt (rechts, foto WS 2014). Let voornamelijk op het identieke lendendoek.

De signatuur van "W. Pompe fecit" op het lendendoek van het Christuscorpus (links) en de signatuur en datering "J.C. de Cock 1732" op de voetplaat van het Mariabeeld (rechts)

Calvariegroepen afkomstig van een vroegere brug:

Driehespenstraat (aan Vleeshuis)
Korte Nieuwstraat
Schrijnwerkersstraat (Wilde Zee)

Andere calvariegroepen:

Kammenstraat (vml. Witzustersklooster)
Lange Nieuwstraat (zuidportaal Sint-Jacobskerk)
Paardenmarkt (Sint-Antoniuskerk, tuin pastorie)

Archief en literatuur:

• Archief: SAA, Pk 173/2, f° 446 (J. Van der Sanden, bij de opsomming van het werk van Walter Pompe: “Den gekruijsten Christus van Benthemer-steen op de kalkbrug: maer de zij-belden zijn van ouds door De Cock”);
  Hs1491, [f° 50v°] (“Het kruis beeld met de zijbeelden van Maria en Joannes welke vroeger op de Kalkbrug stonden, en thans op de voorplein van S_t. Antonius kerk overgebragt zijn werden vervaardigt door J.C. Decock.")
• Literatuur: Thyssen 1902, p. 300-301; Thyssen 1922, p. 249-250; Lattin 1955, p. 189; Bouwen 3nb 1979, p. 384; Ruyssevelt 2001, p. 211, nr. 195; Madonna 2010, p. 179, 181
• Aanvullende literatuur: Visschers 1858, p. 16; Dilis 1924-1925, p. 356; Prims 1950, p. 76 (‘Een Antwerpse dagklapper voor de jaren 1729-1752’)
• Referentie: vkb1.1040