Christus aan het kruis - Steenplein 1 (Het Steen)
H.F. Verbruggen (origineel), 1722; vernieuwd in 1952, natuursteen, totale hoogte ca. 300 cm; beeld ca. 150 cm — Beschermd monument 6 februari 1936
Een 'gerechtskruis', d.i. kruis met Christuscorpus opgesteld op een plaats waar terdoodveroordeelden hun laatste gebeden konden doen, kwam in Antwerpen vermoedelijk reeds voor eind 14de of begin 15de eeuw op het Galgenveld in Haringrode (actueel Koning Albertpark). <noot 1> Later kwam er een aan de gevangenis van het Steen en dat op de Meirbrug kan eveneens als 'gerechtskruis' geïnterpreteerd worden. <noot 2>
Bij de gevangenis van het Steen, net voor de Steenpoort op de Palingbrug (of Gevangenisbrug), werd in 1722 een ouder exemplaar vervangen door een nieuwe sculptuur van Hendrik Frans Verbruggen (1654-1724). Het werd bij de herinrichting van de Scheldekaden omstreeks 1884 tijdelijk geborgen in een kelder van de Kathedraal, nadien even tentoongesteld op de Antwerpse Wereldtentoonstelling in 1894 (Oud-Antwerpen, 'Capellestraat') en vanaf 1917 weer heropgesteld bij het Steen. In 1952 volgde een vervanging door een kopie. Het origineel kwam in de 'verzameling Vleeshuis' en werd getoond in het toenmalige lapidarium. Bij de recente reorganisatie van de collectie is het in depot opgenomen (inv. AV.5919).
Pieter Van der Ouderaa (1841-1915) leverde in 1887 voor de assisenzaal van het negentiende-eeuwse Antwerpse Gerechtgebouw (Britselei) een monumentale historieschildering waarop dit kruis van de Palingbrug dominant figureert. <noot 3>
• <noot 1> Over het kruis op 'Harincrode' zie: L.. Torfs, 'Nieuwe geschiedenis van Antwerpen', 2, Antwerpen 1865, p. 150-151; A. Thyssen, 'Antwerpen vermaard …', Antwerpen 1922, p. 296. Beiden halen een passage aan uit het 'Keurboeck metten doppen' uit ca. 1359 (SAA, Privilegiekamer 94).
• <noot 2> In het 'Antwerpsch Chronykje' (p. 30) wordt een terechtstelling op de Meir aan de Meirbrug vermeld die onmiddelijk wordt gevolgd door de vermelding van de plaatsing van het allereerste kruis daar. "Anno 1527. den 16. Juny, soo stack Adriaen Bal, Andries den Packer doot, ende wirt gevanghen, ende den derden dach daer naer, wirdt hy op de Meer Brugghe gerecht, ende was d’eerste Justitie die men aldaer dede.
Item in ‘t selve jaer, corts daer naer, wirt aldaer op de Brugge geset een Cruys van yser, van eenen Man die genoemt was Lambrecht van Eusele, weghende sestien hondert ende achtien pont."
• <noot 3> Zie: Juristen 1977, p. 204-205, 243, cat. 158, ill. (met schaarse gegevens). Een van de opschriften van dit monumentaal historiestuk luidt: "INRI / Jesus in die ure der Dood versterk ons door uw Cruys".
Archief: Kathedraalarchief Antwerpen: Registers van Broederschappen, J.221, ‘Statuten en amenboek van de geburen-confrerie van het Kruis bij de Steenpoort (1736-1804)’. [J. Van den Nieuwenhuizen, ‘Oud Antwerps kerkarchief [I]. De archieven van het Onze-Lieve-Vrouwe kapittel te Antwerpen (1124-1801) in het Kathedraal en Diocesaan archief’, (Kapittelschriften, 9), z.j., z.pl., p. 29
Iconografie: CVH 2000a, p. 308 (CVH 57, ontwerptekening H.F. Verbruggen voor hek en kruisbeeld op de Palingbrug); Fierlants 1860 (EHC, K 11889), zie ook: Goethem 1999, p. 359 (FE148), 178 (afb. 93); KIK: E2678 (1894, Edmond Jaminé, Tentoonstelling 'Oud-Antwerpen')
Literatuur: Thyssen 1902, p. 96-99; Thyssen 1922, p. 141-144; Bouwen 3na 1976, p. 352; Ruyssevelt 2001, p. 27-28; Madonna 2002, p. 48; Madonna 2010, p. 221, 223
Aanvullende literatuur: AOK 1940, p. 57 nr. 105, 63 nr. 121; Lapidarium 1979, p. 45, cat. 104 en afb. 34 (iconografie "J. Linnig, 1845; inv. AV.2259.18.40/66")
Referentie: vkb1.0344
Boven: (Gevangenisstraat met calvariekruis) J. Linnig, , Album Linnig, II, p. 15 (MPM/PK) - Foto WS, 2009
Hierboven: De wandschildering van Pieter Van der Ouderaa (1841-1915) uit 1887 voor de assisenzaal van het negentiende-eeuwse Antwerpse Gerechtsgebouw aan de Britselei - Foto WS, 2005
