H. Catharina van Alexandrië - Vrijdagmarkt (op het plein)
Mariette Coppens, 1961-1962, natuursteen — Beschermd monument 8 maart 1940
Deze heilige dame staat sinds 1864 op het midden van de Vrijdagmarkt als patrones van de oudekleerkopers; waarom het ambacht voor haar patroonschap koos is niet geweten. Het boek in haar rechterhand verwijst naar Jezus' Blijde Boodschap die haar al te dierbaar is. Door velen wordt dit elegante, gekroonde, vrouwelijke heiligenbeeld onterecht aangezien als een beeld van Onze-Lieve-Vrouw.
Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog werd de Vrijdagmarkt met de bebouwing er rond zwaar getroffen door een V-bominslag. Het negentiende-eeuwse Catharinabeeld op de pomppijler overleefde het toen niet <noot 1>. Mariette Coppens (Antwerpen, 1931) zou in 1961 voor een actualisering van het beeld zorgen. Het werd geen slaafse navolging maar een nieuwe creatie. Haar werk is rechts op de voetplaat gesigneerd 'M. COPPENS' maar ongedateerd. In 1962 kon het op de herstelde pijler worden geplaatst.
- <noot 1> SAA, MA 955/1: Op 15 december 1863 richten leden van het ambacht van de oudekleerkopers (Fr.: fripiers) een Nederlandstalig verzoekschrift aan de stad, waarin ze vragen om op de pomp temidden van de Vrijdagmarkt een beeld de H. Catharina, hun patrones, te mogen plaatsen. Er is al werk verricht, het beeld is 160 cm hoog en vervaardigd in Franse steen door "Loduvicus (sic) Mortelmans bekwame leerling onzer Academie". De verdere briefwisseling in dit dossier bevat het gunstig gevolg vanwege de stad. Bovendien zullen pomp en pijler worden vernieuwd en komt er een hekken omheen. Het dossier bevat ook een (amateuristische) schets met het beeld op de oude pomp en een ontwerptekening van de nieuwe pijler met hekken. Of dit allereerste beeld werkelijk door Louis Mortelmans* werd geleverd is volgens A. Van Ruyssevelt onzeker. Hij trof bronnen (?) aan die J.B. Mareels (?) als maker vermelden (zie Ruyssevelt 2001: 81). In het contemporaine Hs1491 (f° 18r°) wordt het wel degelijk als een werk van Mortelmans beschouwd ("Vrijdag merkt. Een fraei stand beeld in witten grée steen door J. Mortelmans 1864 vervaardigt en ingeweden door den Eerw. Heer Deken J.B. Beeckmans."). Hoe dan ook, in 1864 werd het vooropgestelde plan uitgevoerd. Na degradatie van de steensculptuur kwam er in 1897 een vervangend beeld met gelijkaardige voorstelling, mogelijk vervaardigd door Jules Weyns (1849-1930). In 1901 werd ook de pijler vernieuwd. Het is deze laatste combinatie die sneuvelde in 1945.
* Louis Mortelmans (Booischot [Heist-op-den-Berg], ca. 1831 – (?), na 1892).
Volgens de legende was Catharina (4de eeuw) een jong christenmeisje uit Alexandrië dat op bevel van Keizer Maxentius de marteldood stierf. In een dispuut met haar vijftig heidense ondervragers (wijsgeren) zou ze haar geloof zo overtuigend hebben verdedigd dat allen zich bekeerden, en nog vóór haar ter dood werden gebracht. Tijdens haar radbraking wist ze door haar gebed het wiel met scherpe punten te breken, zodat ze tenslotte werd onthoofd met een zwaard. Ze werd beschermheilige van theologen, filosofen en advocaten; van de jonge meisjes en de gehuwde vrouwen en van allen die met een mes of rad te maken hadden (molenaars, wagenmakers, barbiers, ...). In de beeldende kunst wordt ze als gekroonde jonkvrouw voorgesteld met als attributen een boek, zwaard en gebroken rad ('Catharinawiel'), soms ligt een vernederde Maxentiusfiguur aan haar voeten.
Archief: SAA: MA 955/1 (1863); Hs1491, [f° 18r°]
Iconografie: Thyssen 1922, na p. 176 (met hekken)
Literatuur: Thyssen 1902, p. 208-213; Thyssen 1922, p. 177-178; Bouwen 3na 1976, p. 417; Beschermd 1990, p. 172; Coppens 2001, p. 46; Madonna 2002, p. 128; Madonna 2010, p. 233, 235
Referentie: vkb1.0345
Teksten:
- « Vrijdag merkt. Een fraei stand beeld in witten grée steen door J. Mortelmans 1864 vervaardigt en ingeweden door den Eerw. Heer Deken J.B. Beeckmans. Dit beeld staat boven de pomp, (wijk), te midden der merkt. » [Hs1491, f° 18r°]
- Onze-Lieve-Vrouweparochie (bestaande beelden)
Vrijdagmarkt. - 105. H. Catharina. - In 1549 werd de markt van oude kleeren en meubelen, die altijd vóór het stadhuis gehouden werd, naar de Vrijdagmarkt overgebracht.
De Oud-Kleerkoopers hadden als patrones de H. Catharina; ook later, op Maandag 8 Oogst 1864, richtten zij een beeld op, te midden der Vrijdagmarkt, ter eere van hunne beschermheilige.
Dit beeld stond op eene pomp, en vertoont de H. Martelares in staande houding, de oogen hemelwaarts, den palmtak in de hand en het wiel harer martelie aan de zijde; ‘t is een kunstgewrocht van den beeldhouwer J.B. Mareels.
Reeds verscheidene dagen vóór de plaatsing, was men volop aan ‘t werk, om het gansche kwartier te versieren. De Vrijdagmarkt was allerprachtigst; bij het beeld der H. Catharina was een overschoone en kunstige triomfboog geplaatst; rond de markt kleinere bogen met loof en bloemen, Waartusschen groote voetstukken met beelden. Dit alles was gemaakt door den heer Spey en zoo vervaardigd, dat des avonds de gansche versiering kon verlicht worden. Bij dag was het schoon en prachtig, maar des avonds was het overheerlijk.
Te 10 uur ‘s morgens werd er in O. L. Vrouwekerk eene solemneele mis gezongen, in groot muziek, waarin al de leden van het ambacht, toen 325 in getal, aanwezig waren.
Juist te elf uur verliet een stoet de O. L. Vrouwekerk; voorop een muziekkorps, dan honderd maagdekens met bloemenkorven, gevolgd door het bestuur en de leden van het ambacht, eindelijk de heer plebaan Beeckmans, met de geestelijkheid der hoofdkerk, in plechtgewaad.
Onder het spelen der schoonste stukken deed de stoet drie ronden langs de markt, dan ging de geestelijkheid op het verhoog, het muziek speelde de ‘Brabançonne’, de doek die het beeld bedekte viel omlaag en aan het gejuich der menigte scheen geen einde te komen. De heer plebaan verhief de hand, de stilte heerschte en onder het zingen der kerkelijke gezangen wijdde hij het beeld; daarop hield hij eene schoone aanspraak, waarna de stoet terug naar de kerk keerde.
Den geheelen dag, muziek, wandeling in de buurt en op de Vrijdagmarkt; te 4 uur, oplating van eenen overgrooten ballon waarop te lezen stond: Hulde aan de H. Catharina. Des avonds was de verlichting algemeen in het gansche kwartier, en de Vrijdagmarkt was als eene zee van licht.
Een groot feestmaal voor de leden en de overhandiging van twee eeremedaliën aan twee bestuurleden, die zich onderscheiden hadden in de oprichting van het beeld, sloten den plechtigen dag.
Na eenigen tijd werd het beeld verwaarloosd, doch gelukkig in 1897 kwam het terug tot zijnen vroegeren luister.
Op Donderdag, 25 November 1897, feestdag der H. Catharina, werd er in de hoofdkerk, van wege het genootschap, te 8 uur. eene plechtige mis gezongen en ingehuldigd het beeld van gezegde heilige, dat sedert eenige weken gansch vernieuwd was door den welgekenden beeldhouwer J. Weyns.
Het herstelde beeld, dat nu het voorkomen had van een splinternieuw werk, deed natuurlijk des te meer uitschijnen den vervallen toestand van de zuil, waarop het zich verhief. Ieverige geburen en kunstminnaars oordeelden weldra, dat het herstellingswerk diende voortgezet en gelukten er in het stadsbestuur in de zaak te betrekken. In December 1900 werden de hiervoor aangekondigde herstellingswerken op stadskosten uitgevoerd. Niet alleen werd de zuil hernieuwd, maar zij werd ook omsloten door een zeer bevallig ijzeren hek, de eenige versiering van dien aard, die wij alhier nog rond eene zuil met godsdienstig beeld bezitten. Nog later werd het middenplein der Vrijdagmarkt met boomen omzet, waarvan het groen, des zomers, de beeltenis der patrones der voormalige Antwerpsche Oud-Kleerkoopers, nog beter doet uitkomen. [Thyssen 1922, p. 177-178]
