Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekt Ontvangen - Lange Van Bloerstraat, Pothoekstraat 1
Herman Ocket, 1866, natuursteen
Het gebouw werd in 2018 en 2019 afgebroken en vervangen door een nieuwbouw. Het beeld werd in depot geplaatst tijdens de werken. In November 2020 werd het herplaatst, niet op haar originele plaats op de hoek maar aan de Pothoekstraat. Het beeld werd gerestaureerd door Geneviève Hardy, waarbij zij door stratigrafisch onderzoek de onderste verflagen heeft blootgelegd om de originele kleuren zo goed mogelijk te achterhalen, zacht wit en beige voor de Madonna, blauw voor de wereldbol en groen voor de slang. De herplaatsing gebeurde door de gespecialiseerde firma Verstraete Vanhecke, in opdracht van VKenB.
In Antwerpen-Noord tref je nog enkele 19de-eeuwse Onze-Lieve-Vrouwebeelden aan, waarvan dit één van de meest opvallende is. Het groot gepolychromeerd natuurstenen gevelbeeld stond aanvankelijk op de knik van de afgeschuinde hoektravee, kant Lange Van Bloerstraat, tussen gelijkvloers en verdieping. Bij vernieuwbouw van 2018 - 2020 werd het verplaatst naar de gevel in de Pothoekstraat.
In de bouwaanvraag van 1 oktober 1866 <noot 1> wordt de plaatsing ervan gemotiveerd "in vervanging van het geen, welke zich van onheuglijke tijden aldaar in die buurt heeft bevonden". Om welk verdwenen beeld het gaat kon niet worden weergevonden.
Uit de bouwtoelating, die kort volgde op de aanvraag, blijkt dat het Mariabeeld zich reeds aan de gevel bevond "Bien que la statue dont il s'agit, soit déja établie sans autorisation, je serais d'avis d'en accorder le maintien aux conditions ci-aprés: ..." schrijft stadsingenieur Th. Van Bever (10 oktober 1866). Hierna volgen de traditionele bepalingen in verband met afmetingen voor de plaatsing. Wel blijkt Van Bever ook over een lantaarnarm te spreken: was dat uit voorzorg of verdween deze? In de aanvraag komt geen lantaarn voor.
Maria wordt voorgesteld als een jonge vrouw met voor de borst gekruiste armen, het hoofd licht neergebogen. Haar lang, golvend haar, in een middenstreep gescheiden, hangt los achteraan en reikt diep op de rug. Ze draagt geen enkel waardigheidssymbool (kroon of scepter).
De zeer grote mantel komt tot aan haar voeten en laat enkel een glimp van een kleed zien aan de rechtervoet. Hij is uitgewerkt met een zware plooienval die zeer verschillend is voor beide helften. Van haar rechterarm hangt de stof in een zigzag-golving naar beneden, zijlings is het aspect een successie van v-vormen. De linkerhelft, met plooien over een licht gebogen speelbeen, is rustiger en toont een verglijdend aspect. De met de linkerarm opgehouden stof zorgt op het middel voor een horizontale schaduwwerking, dat als een visueel tegengewicht werkt voor de zigzag. Zowel het kapsel als de plooienval lijken te refereren aan voorbeelden uit de gotiek of laat-gotiek.
Maria staat op een groot wereldbolvormig voetstuk en vertrapt blootsvoets de over de bol sluipende slang (met de appel van de erfzonde in haar muil). Dit kenmerkt het beeld als dat van Onze-Lieve-Vrouw 'Onbevlekt Ontvangen', doch een maansikkel of sterrenkrans ontbreken hier.
Het beeldhouwwerk staat op een stalen steunconstructie die in de muur is verankerd, onder het afgeplat bolvormig voetstuk is nog een sierconsole aangehecht. De wereldbol rust op een wolkenband die overgaat in een vrij groot uitgevallen gevleugelde engelenkop (cherub). Deze console had amper een dragende functie. <noot 2>
Tussen 2006 en 2011 werd de gevel geschilderd en kreeg het beeld ook een opknapbeurt. Het verfpakket erop was aanzienlijk en verdoezelde niet enkel de vormen, maar mogelijk ook schade. Op de console met engelenkop was de verflaag zowat 3 mm dik.
Bij het onderzoek in 2020 werden op de Madonna tot 20 verflagen ontdekt. Enkel de onderste oudste lagen werden stratigrafisch onderzocht. Daaruit bleek dat voor Maria steeds beige (kalklagen) overheerste. Voor wereldbol en slang worden andere kleuren gebruikt vanaf d tweede/derde laag, resp blauw en groen. Er werd voor deze kleuren gekozen voor de restauratie van 2020.
Het lievevrouwenbeeld werd vervaardigd door 'H. Ocket' in 1866. Dat staat onmiskenbaar gekapt in het opvallende voetstuk en wordt ook in de schaarse literatuur telkens vermeld. Of deze beeldhouwer ook de sierconsole met cherub vervaardigde is ongeweten, wel zal deze ook dateren uit 1866 (het Hs1491, uit ca. 1868-1886, maakt er al melding van).
Herman (ook Herman Pierre) Ocket (Antwerpen, ca. 1833 – (?), ?) was in de jaren 1850- 1852 leerling beeldhouwen aan de Antwerpse academie. In de zomercursus 1850 staat hij ingeschreven als 17-jarige, samen met zijn twee jaar oudere broer Jacobus. Ze wonen dan in de Korte Schipperskapelstraat (1ste wijk, nr. 2257). In 1852 is hij vermeld in de 'Palmares' met een 4de prijs voor het vak 'Modelage: Têtes, Copie', een vak gedoceerd door J.B. Van Hool. <noot 3>
In latere jaren woonde 'Herman Pierre' Ocket in de Dambruggestraat op het nummer 55; het adresboek Ratinckx vermeld hem daar in 1877-1878 onder de rubriek 'beeldhouwers'. In de editie van 1873 komt hij niet in deze rubriek voor en evenmin in 1885.
Destijds was het beeldhouwwerk voorzien van een baldakijn — in de termen van het Hs1491 een 'frayen troon' — misschien zijn hiervan nog de sporen van twee aanhechtingspunten in de gevel te zien.
Deze Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekt Ontvangen lijkt zowat het enige gekende werk van deze vergeten beeldhouwer, die ook buurtbewoner was, dat blijkt uit het bouwdossier. In lexica is hij niet opgenomen.
Typologisch is deze vorm van de Immaculata met gekruiste armen en neerwaartse blik uitzonderlijk als gevelbeeld in Antwerpen. Binnen de Leien is slechts één verwant beeld te vinden, dat aan de gevel van de Begijnenvest 93 en Koninginnestraat, een werk van Durlet uit 1864. Opmerkelijk is dat het uit dezelfde periode stamt. In de districten komt het beeldtype niet voor en interieurbeelden zijn me niet bekend voor het Antwerpse.
De tweedimensionele iconografie van deze Immaculata is ook zeer beperkt, ik ken enkel een werk van de Duitse schilder Frans Ittenbach (1813-1879), en dan nog via een prent. (afbeelding hieronder)
'Immaculata spes nostra' devotieprent naar Frans Ittenbach (1813-1879, verz. WS Antw.
Het meest komen andere Immaculata-types voor. Bij één ervan houdt Maria de armen ook voor de borst gekruist, maar haar hoofd is opgeheven en haar blik hemelwaarts gericht. Dat beeldtype ontstond al in de Barokperiode in Spanje (o.m. schilderijen van Murillo). Op dat Murillo-type zijn tal van beeldhouwwerken gebaseerd, al dan niet in reeks vervaardigd en gecommercialiseerd. Ook bij ons vanaf de late 19de eeuw, tot zowat over de eeuwwisseling; sporadisch nog kort na de Tweede Wereldoorlog (bijvoorbeeld in Merksem). Typerend is dat de globe druk bewerkt is met wolken en tal van engelenkopjes, men herhaalt summier wat bij Murillo een met engeltjes gevulde wolkenlucht is. - Zie o.m. bij Van Leriusstraat 45 en Fourmentstraat 1, Jozef De Bomstraat
Bartolomé Esteban Murillo (1617–1682), 'Inmaculada Concepción', Museo del Prado: Madrid
Al vanaf het midden van de 19de eeuw (dogmaverklaring in 1854) experimenteert men met nog een ander type, Maria met neerwaartse blik maar zijdelings, neerwaarts gerichte armen. — Het beeld van de hoek Paardenmarkt en Rodestraat is er een voorbeeld van.
Tenslotte zal een vierde type de grote bovenhand halen, de overbekende biddende 'Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes' met de voor de borst samengevouwen handen (verschijning in Lourdes, 1858). — Zie hiervoor de Lourdesgrot van de Sint-Pauluskerk, maar ook het beeld van de Jan van Lierstraat.
Links Frans Itterbach, rechts Murillo
Hierboven zien we het beeld op haar oorspronkelijke plaats op de afgeschuinde hoekgevel van het ondertussen volledig vernieuwde huis. Nu bevindt het zich op gevel in de Pothoekstraat en brengt leven op de reeds zonkleurige gevel.
• noot 1: SAA, Bouwdossier 1866 # 709 (Pothoekstraat, hoek Lange Van Bloerstraat; plaatsen Onze Lieve Vrouwebeeld; Aanvrager: De Ridder; AanvraagDatum: 01-10-1866; CollegeDatum: 17-10-1866). — Zie transcriptie hieronder. De Ridder was de auteur van de brief, het pand hoorde toe aan S. Jacobs. (WS)
• noot 2: begin januari 2017 is deze 'console', zonder werkelijk steunende functie, om veiligheidsredenen verwijderd. Het blijkt dus enkel een sierstuk. Hij was vastgezet met drie kleine ijzeren (nu roestige) doken en is in delen gebroken. De stukken werden ondergebracht in het onroerenderfgoeddepot van de stad.
• noot 3: "Sculpture et modelage; Modelage, enseignement élémentaire (Professeur Mr. Van Hool); Têtes, Copie: 4e Ocket Herman Anvers" ['Académie royale d'Anvers. Cours de 1851-1852. Proclamation et distribution solenelle des prix 1 Mai 1852', veuve J.S. Schoesetters: Anvers, p. 28]. — Opm.: er werd niet exhaustief gezocht in deze 'Palmaressen'.
Archief:
- KASKA, MA 282 (inschrijfregister, beeldhouwkunst, jaren 1850-1852)
- Hs 1491, [f° 18v]
- Het Antwerpse Stadsarchief bewaart een bouwdossier met de aanvraag door De Ridder (1 oktober 1866) voor het plaatsen op de hoek van de Pothoekstraat en Lange Van Bloerstraat van een 'Onze Lieve Vrouwebeeld'. (SAA, 1866 # 709).
Iconografie:
- Er zijn geen oude foto's of illustraties bekend van het besproken beeld aan de Lange Van Bloerstraat, Pothoekstraat 1.
- 'Immaculata', prent naar een werk van Franz Ittenbach (1813-1879), Duits schilder, frescoschilder en wandschilder. - Verz. WS
Literatuur:
- Zgn. 'Palmares': 'Académie royale d'Anvers. Cours de 1851-1852. Proclamation et distribution solenelle des prix 1 Mai 1852', veuve J.S. Schoesetters, Anvers, p. 28.
- Thyssen 1902, p. 370; Thyssen 1922, p. 319;
- Vermeldingen bij feestelijkheden in 1914 ('Wegwijzer') en 1931 ('Ephese')
- Adresboek Ratinckx 1878, p. 196, 427.
Referentie: vkb1.0483
Teksten
SAA, MA-BD 1866/0709 (aanvraag) - (transcripties WS)
Antwerpen, 1 October 1866
Aan de Heeren Burgemeester en Schepenen der Stad Antwerpen.
Mijnheeren,
De ondergeteekenden, verlangen om in hunne buurt, in de Pothoekstraat, op den hoek der Van Bloerstraat, tegens den gevel van het huis nummer een, toebehoorende aan de heer Jacobs, eenen der aanvragers, een Maria beeld te plaatsen, in vervanging van het geen, welke zich van onheuglijke tijden aldaar in die buurt heeft bevonden, nemen de vrijheid, Mijnheeren, zich tot ... te wenden, ten einde het noodige machtiging diens aangaande te bekomen, alsmede om met het inhuldigen van het beeld de Buurt te mogen vercieren, zonder nochtans de doorgangen te belemmeren.
In hope, Mijnheeren, dat humme aanvraag zal ingewilligd worden, hebben zij de eer zich te noemen met allen eerbied.
... dienstwilligen en onderhoorige dienaars
J. De Ridder
S. Jacobs
H.P. Ocket
L. Vlems
Louis Vermeulen
P. Lauwers
SAA, MA-BD 1866/0709 (toekenning door stadsingenieur Th. Van Bever)
Administration Communale d'Anvers. Bureau de l'ingénieur
Anvers, le 10 Octobre 1866
S_on 5 Rue Van Bloer à l'angle de la rue Pothoek
Demande des S_es De Ridder, Jacobs, Ocket, Vlems, Vermeulen et Lauwers, pour établir une statue de la Vierge.
Bien que la statue dont il s'agit, soit déja établie sans autorisation, je serais d'avis d'en accorder le maintien aux conditions ci-aprés:
1e Le socle de la statue sera placé à 3m,50 de hauteur et n'excèdera pas 0m50 de saillie;
2e Le socle et la statue seront en outre bien fixés dans la façade pour que le vent ou toute autre cause ne puisse les faire tomber;
3e Le bras de la lanterne n'éxcèdera pas la bordure du trottoir et la partie inférieure de la lanterne se trouvera au moins à 3m50 du sol.
L'Ingénieur de la Ville
(sign.) Th Van Bever
SAA, MA-BD 1866/0709 (vergunning door het CBS)
Stad Antwerpen
2e Bureel
Policie der bouwingen
Het College van Burgemeester en Schepenen,
Gezien het verzoekschrift ingediend door M. De Ridder en geburen
Gezien het verslag van den Heer Ingenieur der Stadswerken;
Gezien de Gemeente-Wet en de verordeningen van plaatselijke policie:
Geeft oorlof om
op den hoek der Van Bloer straat en van den Pothoek straat een O.L. Vrouwen beeld te plaatsen op de volgende voorwaarden:
1° Het voetstuk van het beeld zal op 3m50 hoogte moeten staan en niet meer dan 0m50 uitsprong mogen maken.
2° Het voetstuk en het beeld zullen bovendien stevig in den muur vastgemaakt worden opdat noch de wind, noch eenige andere oorzaak dezelve doet vallen.
3° De lantaarnarm zal niet over den boord van het voetpad mogen komen en het onderste van den lanteern zal op 's minstens 3m50 hoogte moeten hangen.
Ten Stads-Raadhuize, den 17n October 1866
Ter Ordonnancie: De Secretaris, (sign.) J. De Craen
Het Collegie van Burgemeester en Schepenen, (sign.) J.C. Van Put
De verzoeker stemt in al de bovenstaande bepalingen en voorwaarden toe, en belooft dezelve stiptelijk te zullen nakomen.
Antwerpen, den 18 october 1866, (sign.) J. De Ridder
"5de Wijk, St Willebrordus
Pothoek straat n° 1, hoek Van Bloer straat.
Schoon onbevlekt ontvangenis beeld met troon en engelen hoofd voetstuk 1 1/2 meter hoog; verv. door H. Ocket 1866"
[Onmiddellijk hieronder een tweede vermelding:]
"O. L. V. onbevlekt ontvangenis. Groot wit stenen beeld steunende op groot Hemelbol voetstuk, met frayen troon 8_ber in 1850 [1866?] opgerecht & vervaardigt door H. Ocket" [Hs 1491, [f° 18v]]
Sint-Willibrordusparochie (Kerkstraat) (bestaande beelden)
Van Bloerstraat (lange) en Pothoekstraat (lange). – 391. Beeld der 'Onbevlekte Ontvangenis', door H. Ocket (1866). [Thyssen 1902, p. 370].
Sint-Willibrordusparochie (Kerkstraat) (bestaande beelden)
Van Bloerstraat (lange) en Pothoekstraat (lange). – 577. Beeld der Onbevlekte Ontvangenis, door H. Ocket (1866). Een engelhoofd steunt den wereldbol, die te groot voorkomt, in evenredigheid met de beeltenis. [Thyssen 1922, p. 316].
