R. Op de Beeck, 'De gilde van Onze-Lieve-Vrouwe-Lof in de kathedraal van Antwerpen. Vijfhonderd jaar Mariaverering te Antwerpen', Antwerpen, 1978, p. 141-144.
Het behoud van het Mariale karakter van Antwerpen
"Middelheim é il presente, la modernità,
l'ansia dell'arte con le sue angosce, le sue sconfitte.
Il mondo religioso dei Calvari, delle Statue...
parle sulla terra ma ci guida all'eternità".
(L'Observatore Romano, 27 juni 1964)
Oorlogsverwoestingen, maar ook onberedeneerde "vernieuwingsrage" hebben rampspoedige gevolgen voor het behoud van het kunstpatrimonium en voor de stedelijke leefgemeenschap. Hierbij horen te Antwerpen uiteraard de nog talrijke Onze-Lieve-Vrouwbeelden en heiligenbeelden. Ooit zou aandacht besteed worden aan het bewaren, onderhouden en verlichten van deze beelden. Daarvoor zorgt de Vereniging "Voor Kruis en Beeld", in 1934 gesticht door een aantal vooraanstaande burgers, onder de leiding van Mgr. A. ZECH, pastoor-deken van de Lieve-Vrouwkerk en E.H. Aug. Thyssen, voornoemd. De vereniging werd goedgekeurd door Z.Em. Kardinaal Van Roey, Aartsbisschop van Mechelen. (30)
Door haar inspanningen en bemoeiingen heeft de Vereniging sinds haar oprichting en meer bepaald in de oude stadskern, ononderbroken gezorgd voor onderhoud, herstel, permanente verlichting en - bij passende gelegenheid - bloemversiering van openbare heiligenbeelden, waaronder meerdere van historisch belang.
Als zodanig treedt zij op in de geest van de aloude "buurtschappen" en geburenkringen, die destijds deze beelden lieten oprichten.
De gebuurten hadden hun beeld: gevelbeeld op een straathoek, zuilbeeld op een pomp, op een pleintje of gewoon in 't midden van een huizenrij (31). Soms was het beeld ook een rustplaats voor de processie. De gebuurten-verenigingen hadden eigen standregelen en wedijverden onder elkaar om de mooiste versiering! Hiervoor legden de buurlieden maandelijks een bijdrage bijeen voor het onderhoud van hun beeld en van zijn bijhorigheden, nis, bekapping, e.z.m., alsook voor de verlichting en de bloemversiering tijdens de Meimaand.
Na de Tweede Wereldoorlog wordt het toezichtswerk van "Voor Kruis en beeld" toevertrouwd aan wijkmeesters [in actuele terminologie 'sectorverantwoordelijken' - WS, 2017], meestal inwoners van de betrokken wijk. Zodoende houdt de Vereniging een waakzaam toezicht op een zestigtal openbare heiligenbeelden, waarvan een veertigtal met historische waarde, meestal Onze-Lieve-Vrouw met het Kind, één Piëta, één H. Drievuldigheid, een H. Familie, Sint-Rochus, twee Calvaries. (32)
Dank zij de nauwe samenwerking met het College van Burgemeester en Schepenen, zullen in de oude stadskern de bewaarde openbare heiligenbeelden - al dan niet in reconstituering - op hun vroegere standplaats teruggeplaatst of heropgericht worden.
Dit geschiedde reeds met het beeld "Onze-Lieve-Vrouw van Peis" (hoek W. Lepelstraat / Kloosterstraat) en met de Calvarie van de "Wilde zee" (hoek Lombardenvest / Schrijnwerkerstraat).
In zitting van 11 februari 1977 besloot het College van Burgemeester en Schepenen een openbare aanbesteding uit te schrijven met het oog op het restaureren van vier waardevolle, als monument gerangschikte Mariabeelden: hoek Vlasmarkt / Hoogstraat; hoek Eiermarkt / Sudermanstraat; hoek Melkmarkt / Lijnwaardmarkt; hoek Wolstraat / Coppenolstraat. De stad Antwerpen wacht nu op de ministeriële machtiging tot uitvoering en op de principiële belofte van subsidiëring. (33)
Sommige beelden zijn eigendom geworden van de Vereniging die hun onderhoud of herstelling op eigen kosten dekt. Dit is o.m. het geval met het zuilbeeld Onze-Lieve-Vrouw der Stilte, op de Paardenmarkt ter hoogte van het Godshuis Almares, dat in 1977 door een voertuig aangereden werd en door de zorgen van de plaatselijke wijkmeester onmiddellijk werd opgeborgen (34). Het beeld werd hersteld door de zorgen van de firma VAN HERCK en prijkt terug op zijn oorspronkelijke plaats. Hopelijk zal de "Dienst voor Werken" van de Stad Antwerpen het beeld met paaltjes omringen, zodat het niet voor de derde maal het slachtoffer wordt van een verkeersongeval.
"Voor Kruis en Beeld" zet zich nu in om het zuilbeeld van de Kleine Markt te laten herstellen (35). Zij denkt er ook aan mede te werken aan de heroprichting van de St.-Jan Nepomucenuszuil op de Pottenbrug die in 1945 eveneens het slachtoffer werd van het verkeer. (36)
Verder helpt "Voor Kruis en Beeld" de eigenaars van panden waarop een heiligenbeeld pronkt, om mogelijke schade te herstellen, bij brand b.v.: hoek Ossenmarkt / Lange St.-Annastraat, in 1977.
Mede wegens haar aandeel in het behoud en herstelling van een stuk stedelijke kunstpatrimonium en van het stadsbeeld, is de Vereniging in 1976 ook betrokken bij de stichting van de "Werkgroep Antwerpen": Coördinatie-Comité van Verenigingen voor een leefhaar Antwerpen.
Insgelijks door toedoen van de Vereniging wordt in het gebouwen-complex van de Lange Doornikstraat (westzijde), het aloude Mariabeeld teruggeplaatst dat er vroeger hing en door de stadsdiensten was gerecupereerd.
(30) Luidens de standregelen beoogt de v.z.w. "Voor Kruis en Beeld":
"Overal waar mogelijk en met doelmatige middelen, de openbare eredienst en verering te bevorderen van het kruisbeeld, de Onze-Lieve-Vrouwbeelden en van al de andere godsdienstige beelden waarvan de Rooms-katholieke Kerk de verering toelaat". (Deze vereniging wordt thans bezielt door H.E.H. Kanunnik G. Striels).
Hiertoe "zal de vereniging mogen oprichten, aankopen, herstellen, bewaren en onderhouden, alle zulkdanige beelden bestaande of zullende tot stand komen op openbare straten of pleinen of op private eigendommen, evenals alle gebouwen, beschuttingen, beplantingen en versieringen".
"Zij zal mogen verkrijgen en bezitten, ten welke titel ook, alle kapellen, gebouwen of inrichtingen en alle gronden dienstig of bestemd tot de verering of oprichting zulker beelden. Zij zal deze verrichtingen ofwel zelf mogen doen, ofwel met de steun van elk ander persoon of inrichting".
Belgisch Staatsblad n" 99, dd. 10 januari 1935, art. 4.
(31) Aan dergelijke "gebuurten" herinneren de inscripties op het voetstuk van verscheidene beelden, o.a. van de Calvarie op de "Wilde Zee" (hoek Schrijnwerkersstraat / Lombaardenvest). De inscriptie kwam terug in het daglicht in 1977, naar aanleiding van de restauratie van het beeldencomplex: "VICInI ChrIsto DoMIno" (de geburen aan Christus de Heer) (1720); "Door gebUreLIJke LiefDe Is DIt opgereCht" (1710); en "geDenCksChrIft Der hersteLLIng Van Dees KrUYs" (1814). Onder de Calvarie van de Korte Nieuwstraat kan men lezen "a VobIs ViCInIs DeI aMabItUr CrUX" ("Gods Kruis wordt bemind door U, geburen") (1736). — [Opm. WS: de zetduivels in de originele tekst werden hier stilzwijgend verbeterd.]
(32) Ook te Mechelen werd, naar het voorbeeld van Antwerpen, in 1939, een v.z.w. "Voor Kapel en Beeld" opgericht.
(33) De werken omvatten het plaatsen en wegnemen van stellingen, het maken van fotografische opnamen vóór en na de restauratie, de restauratie van de beelden met sokkels, baldakijnen, lantarens, draagarmen en alle bijkomende werken. De werken zijn voor 60% subsidieerbaar door het Ministerie van Nederlandse Cultuur en Vlaamse Aangelegenheden, op grond van het Koninklijk Besluit van 22 februari 1974, art. 2 b.
(34) Hetzelfde deed zich reeds voor op 15 november 1921.
(35) In 1700 opgericht op de plaatselijke waterput ("Gortersput"); in 1888 hersteld door J. MERTENS. In 1895 door een legerwagen omvergereden en, op verzoekschrift der geburen, door de Stad hersteld. Cfr. A. THYSSEN, op. cit., p. 262.
(36) Opgericht, waarschijnlijk in 1777, op de brug over de Minderbroedersrui aldaar. In 1793 vervangen door een beeld van J. VERSCHUEREN. Na kwaadwillige vernieling, in 1874 vervangen door een beeld van de gebroeders KOCKEROLS. Cfr. A. THYSSEN, op. cit., p. 280.
