H. Johannes Nepomucenus - bij de Potterbrug aan de vml. Boterrui (Suikerrui) [verdwenen]

Walter Pompe, 1760 (plaatsing 1768), terracotta

Men vindt brugheilige Johannes Nepomucenus op vele bruggen in Centraal-Europa, maar ook bij ons. Zijn beeltenis stond te Antwerpen o.m. aan de Pottenbrug en ook hier, aan de verdwenen Kordewagenkruiers-, Kordewagen-, Kruiers- of Potterbrug (let op het verschil) ter hoogte van Kaasstraat en Grote Pieter Potstraat. De brug lag over de Boterrui, tot in 1901 is dit trouwens ook de straatnaam voor dit stuk Suikerrui.

Het beeld werd vervaardigd door Walter Pompe (1703-1777) – die in de nabije Kaasstraat woonde – en was bekostigd door de omwonenden. Op 7 augustus 1768 werd het geplaatst op een pijler voorzien van een lantaarn die 's avonds de omgeving verlichtte. Een chronogram 'nepoMUCenUs / splendor / VICInIs' (1768) memoriseerde de oprichtingsdatum.

De heilige, voorgesteld in priesterkleding met bonnet op het hoofd, is in aanschouwing van het met de linkerarm uitgestoken kruis met christuscorpus (kruisbeeld, crucifix).

Nepomuc verhuisde omstreeks 1837 – vier jaar de overwelving van de (Boter)rui (1833) – naar de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Wuustwezel. Dus niet naar de Sint-Laurentiuskerk van Oostmalle zoals Thyssen en al zijn navolgers - inclusief het KIK, beweren. Het Hs 1491 vergist zich hier als enige niet (volledig, want op een andere folio komt de fout ook voor):
"Suiker rui. Het fraie Joan_nes Nepomucenus beeld, dat vroeger op de brug dezer rui prijkte, versiert thans de kerk van Westwezel."

In beide parochiekerken is (of was) een houten(?) Nepomucenusbeeld aanwezig, de sculptuur van Oostmalle ging verloren bij de ramp met de windhoos op 25 juni 1967, het Wuustwezelse Pompe-beeld bestaat nog, al wordt het door de desinformatie niet alsdusdanig herkend.

Zie voor enkele feitelijke gegevens en het chronogram: 'De Kronijk van Antwerpen door Jan Frans van der Straelen vermeerderd en voortgezet door Jan Baptist van der Straelen: [...] bezorgd door J. Rylant; zesde deel, 1797-1798', Antwerpen, 1934, p. 89.
Jan Jozef Linnig (1815-1891) maakte twee versies van een geaquarelleerde tekening en ook nog een ets van het hoekje waar het beeld stond opgesteld. Zie 'De Suikerrui en de Boterrui, overwelfd in 1834', in 'Linnig: Een Antwerpse kunstenaarsdynastie in de 19de eeuw', Deurne, 1991, p. 126.
De versie bewaard in het Prentenkabinet draagt, nabij het auteursmonogram 'JL' links onderaan op de voorzijde, het eigentijds opschrift 'gezigt der boter rui overwelft in 1833'; de versie van het Vleeshuis een (moderner) opschrift op de keerzijde 'De suikerrui en boterrui overwelfd in 1834'.
Met dank aan mevr. Madeleine Manderyck, die me op 2004-04-08 omtrent de bewaring in Wuustwezel inlichtte. (WS, 2006-10-08).

H. Johannes Nepomucenus — Deze Jan, afkomstig uit Nepomuk in Bohemen, leefde in de 2de helft van de 14de eeuw. Deze priester komt geregeld in conflict met Wenzel IV, keizer van Duitsland en koning van Bohemen. Deze spanning bereikt haar hoogtepunt wanneer Johannes aan de keizer weigert te vertellen wat diens vrome vrouw hem in de biecht gezegd heeft. Op bevel van Wenzel wordt hij gefolterd en van de Karlsbrug (in Praag) in de Moldau geworpen. De legende wil dat zijn lichaam, omgeven door wonderbare lichten, blijft drijven op de rivier. Zo wordt hij de ‘brugheilige’ bij uitstek.

Boven (PK.MT.04337 | MT 4337): aquarel door Jan Jozef (Jan Theodor Joseph) Linnig (1815-1891) met zicht op het pijlerbeeld bij de Pottersbrug aan de vml. Boterrui ter hoogte van de Kaasstraat. In de verte een boom aan de Scheldekade.

'Gezigt der boter rui overwelft 1833.' J. Linnig (monogram JL), ongedateerd. - Museum Plantin-Moretus/Prentenkabinet: J., W. en E. Linnig, 'Album Historique de la Ville d'Anvers', II, p. 70, inv. 4337 [PK.MT.04337 | MT 4337]

Onder: Beeld van de H. Johannes Nepomucenus (1777) in de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Wuustwezel - © KIK-IRPA, Brussels (Belgium), cliché B094164

Archief en literatuur:

Archief: Hs1491, [f° 6r, 8r]
Iconografie: MPM/PK: aquarel Jozef Linnig, 1831, AV.3359/018.23-66 (herkomst: Museum Vleeshuis); J., W. en E. Linnig, 'Album Historique de la Ville d'Anvers', II, p. 70, inv. 4337 ['De Boterrui', Jozef Linnig, PK.MT.04337 | MT 4337]
Literatuur: Thyssen 1902, p. 92-93; Thyssen 1922, p. 84-85; Stadsbeelden 2001, p. 213
Referentie: vkb1.0495

Teksten:

• Suiker rui. Het fraie Joan_nes Nepomucenus beeld, dat vroeger op de brug dezer rui prijkte, versiert thans de kerk van Westwezel. [Hs1491, f° 8r°]
  Kaas rui [sic - WS] - Hier prijkte vroeger een zeer fraei Joan[nes] Nepomucenus beeld door Walterus Pompe vervaardigt doch sedert 1836 versiert het de kerk te Oostmalle [sic - WS] Prov: Antwerpen (AB) // (AB) Onder op de voet leest men nepoMUCenUs spLenDor VICInIs. Men weet dat Pompe in de Kaasstraat woonde. Naar het schijnt had hij het aan de gebuurte geschonken. Dit beeld stond op de brug der rui met het gezicht recht naar de Pieter Potstraat gericht. [Hs1491, f° 6r°].
• Onze-Lieve-Vrouweparochie (verdwenen beelden)
  Boterrui. - 1. H. Joannes-Nepomucemus:
  [...]. Kordewagenkruiersbrug. Op die brug, nabij den hoek der Kaasstraat, stond, sedert 7 Oogst 1768, een tamelijk verheven voetzuil, bekroond met een allerschoonst steenen beeld, den H. Joannes Nepomucenus voorstellende. Op het voetstuk las men: "nepoMUCenUS / spLenDor / VICInIs". Het beeld was geteekend W. Pompe 1760. Deze kunstenaar woonde in de Kaasstraat; [...].
  In 1832 werd de Boterrui overwelfd [...]. Edoch, in het 'Album Linnig' zal de nieuwsgierigen lezer dit eigenaardig hoekje onzer stad, in plaat wedervinden.
  Vier jaar later, werd het schoone beeld overgebracht naar de parochiekerk van Oostmalle. [Thyssen 1902, p. 92-93]
• Onze-Lieve-Vrouweparochie (verdwenen beelden)
  Boterrui. - 1. H. Joannes Nepomueenus. - De vestinggracht, welke de eerste grens der stad langs den zuidelijken kant vormde, nam haren oorsprong aan de Schelde en liep, langs de Boterrui en Suikerrui, achter het oud stadhuis weg. Daarover lagen drie bruggen: de Look- of Appelbrug, tegenover de Schipstraat; de Cruderene-, later Kordewagenkruidersbrug, tegenover de Kaasstraat; de Potterbrug, in de nabijheid der Suikerstraat. (84:1). Op de tweede vermelde brug prijkte sedert 7 Oogst 1768, eene tamelijk verheven voetzuil, bekroond met een allerschoonst steenen beeld, den H. Joannes Nepomucenus voorstellende. Op het voetstuk las men:
  nepoMUCenUs / spLenDor / VICInIs
  Het beeld was geteekend: 'W. Pompe 1760'. Deze kunstenaar woonde in de Kaasstraat. Naar het schijnt, zegt pastoor Visschers in zijne verhandeling over dezen meester, (85:1) had hij het aan zijne geburen geschonken, doch de kronijkschrijver J.B. Van der Straelen (85:2) is van meening, dat deze het bekostigd hebben.
  In 1832 werd de Boterrui overwelfd, en, kort daarna, verdwenen de huizen, die zich in het midden der straat bevonden, alsook de Kordewagenkruidersbrug met hare bijhoorigheden, zooals kolom en heiligenbeeld. Edoch, in het Album Linnig zal de nieuwsgierige lezer dit eigenaardig hoekje onzer stad, in plaat, wedervinden.
  Vier jaar later, werd het schoone beeld overgebracht naar de parochiekerk van Oostmalle. [sic - WS]
  (84:1) Mertens en Torfs, Geschiedenis van Antwerpen. D. II, bl. 386. [Thyssen 1922, p. 84-85]
  85(1) Walter Pompe en zijne twee zonen Pauwel en Englebert, bl. 14.
  85(2) De Kronyk van Antwerpen, door gemelden schrijver, berust op 't stedelijk Archief.