H. Antonius abt - Sint-Antoniusstraat 70
Toegeschreven aan Michiel (I) Van der Voort, 1725 (?), natuursteen met polychrome beschildering, ca. 150 cm, 350 kg - C/R in 2014-2015 (Noortje Cools)
In het voorjaar van 2014 werd dit beeldhouwwerk van de gevel afgenomen om te worden gerestaureerd. De behandeling is klaar en de herplaatsing gebeurde op 4 juni 2015 's namiddags. — De herinzegening ging door op 7 juni (zie invitatie)
Deze straat werd in de 15de eeuw getrokken door een erf 'Sint-Anthonis', waarvan de straatnaam, maar ook het hier aanwezige gevelbeeld nu nog getuigen. Nabij de Kammenstraat, ongeveer ter hoogte van de locatie van het huidige beeld, leunde tot 1886 een wijkpomp tegen een gevel aan. De pijler droeg het jaartal 1725 en was bekroond met een levensgroot beeld van de heilige Antonius abt. De sculptuur werd in de Franse periode (ca. 1797) van de pomp genomen en in 1814 herplaatst. Als in 1886 de wijkpomp werd weggenomen <noot 1> kwam het beeld op de eerste verdieping aan de huisgevel en verhuisde sindsdien niet meer. <noot 2>
De bebaarde heremiet wordt lezend voorgesteld met een varkentje aan zijn voeten. Uit zijn pij hangt een opvallend groot gebedssnoer met kruis. Terwijl hij kijkt naar het boek in zijn linkerhand, drukt hij zijn rechterhand aan de borst en knelt met zijn arm een kloeke stok.
Het beeld wordt gedragen door een eenvoudige console en is omgeven met een licht in de gevel uitgespaard veld. Een klein, hedendaags afdakje beschut het van regenwater. Onderaan resteert enkel de decoratieve smeedijzeren lichtarm, de devotielantaarn werd afgenomen omstreeks 1985.
De sculptuur is nog nooit terdege onderzocht <noot 3> en de talloze overschilderingen maken het vandaag onmogelijk een heldere voorstelling te krijgen van de kwaliteit ervan. De huidige polychromie (uit 1995) is het werk van een gevelschilder, ze oogt keurig maar niet fraai.
De oudste vermelding van dit beeld dateert uit het laatste kwart van de 18de eeuw. Van der Sanden schrijft het toe aan Michiel (I) Van der Voort (1667-1737). Omstreeks 1855 beweert Visschers dat het om een vervanging van een ouder beeld gaat en interpreteert het jaartal 1725 als "mogelyk dit geene van de plaetsing des beelds".
<noot 1> SAA, bouwdossier 1886#1571 (aanvraag 30-11-1886) is onder dit nummer niet opvraagbaar, maar wordt wel vermeld in de repertoria van de bouwdossiers. Het behandelt het "Terugplaatsen van het beeld van Sint-Antonius tegen de gevel" met de opmerking "Voir dossier Pompe N° 18".
<noot 2> In 1985 was er kort sprake van een verhuis van het beeld naar een 200 meter verderop; dat plan ging niet door. (Archief Voor Kruis en Beeld, Verslagen vergaderingen 1985-03-06 en 1985-09-09).
<noot 3> Terzijde, het is onverklaarbaar dat vermeldingen uit 1949 en 2001 het beeld als ‘verdwenen’ bestempelen.
• Antonius (Abt, de Kluizenaar of de Grote; ca. 251-356) leefde als kluizenaar in Egyptische woestijngebieden en inspireerde vele leerlingen door zijn persoonlijk leven, maar vormde met hen geen kloostergemeenschap. In zijn isolement kampte hij hevig met bekoringen ('verzoekingen'), zijn strijd ertegen werd een geliefkoosd onderwerp voor tal van schilders. In de middeleeuwse geloofsbeleving werd hij als pestheilige vereerd en ook door de boeren aanroepen tegen veeziekten (Sint-Antoniusvuur). De slachters en slagers kozen hem als patroon. Als vaste attributen komen een T-vormige staf (soms een wandelstok), een bel, een boek (bijbel) en een varkentje voor. Al naar gelang wordt hij afgebeeld als kluizenaar (met een demon aan zijn voeten maar veelal met een varkentje) of als pestlijder (die een zweer op zijn been aanwijst; hij lijkt dan sterk op een H. Rochus). Het varkentje zou een verwijzing zijn naar de middeleeuwse Antoniusorden die, in ruil voor verpleging van zieke pelgrims, het voorrecht genoten hun zwijnen vrij te laten rondlopen.
Hieronder: voor de behandeling (in 2013) en een foto van de herplaatsing in 2015. Zie het verschil met de fotos bovenaan van het gerestaureerde beeld, let o.a. op de bel en de vlammen van het Antoniusvuur.
Archief: SAA, Pk#2907 (kopij Visschers, f° 6 en kladversie); Hs1491, [f° 16r°]
Basisliteratuur: Thyssen 1902, p. 225; Thyssen 1922, p. 220-221; Tralbaut 1949, p. 367 (met verwijzing naar Van der Sanden); Ruyssevelt 2001, p. 210; Madonna (2010), p. 204-205
Bijkomende literatuur: Weghe 1977, p. 424
Referentie: vkb1.0370
Externe links:
Antonius van Egypte (Wikipedia, Nederlands)
Antonius Abt (heiligen.net, Nederlands), o.m. over het varken van Antonius Abt
