Christus: Jezus in de hof van Olijven (gevangenname van Jezus) [verdwenen] - Hopland, Tabakvest

Reliëf, na 1695

Een in de late 19de eeuw aan een gevel verdwenen beeldhouwwerk in relïef, dat door een initiatief uit 1695 een permanent onderdeel van de 'H. Kruisomgang' of 'Bloedweg' van de Sint-Jorisparochie vormde. In 1902 wordt gesignaleerd dat het in een Antwerpse privéverzameling is bewaard (Thyssen).

De 'H. Kruisomgang' of 'Bloedweg' van de Sint-Jorisparochie was een processie met een relikwie van het H. Kruis, die als voetbedevaart door de parochie een uitgestippeld parcours volgde en rust hield bij een 14-tal aandachtspunten of 'staties' die het lijden van Jezus en zijn kruisdood (Passie) illustreerden.
Deze bedevaartweg, 'wegom' of 'beeweg' ontstond in 1695 op initiatief van het Broederschap van het H. Kruis in Sint-Joriskerk, kort na het verkrijgen van een H. Kruisrelikwie geschonken door de Engelse troonpretendent Jacobus III. De relikwie zelf werd erkend door bisschop de Precipiano in 1696. Uit 1695 dateert een in naam van de pastoor van Sint-Joris en de 'regeerders van de Broederschap van het H. Kruis' opgesteld ontwerp van aanvraag (rekwest) voor het bekomen van stadstoelating bij het oprichten van twee permanente 'staties' (monumentale aandachtspunten). Een eerste naast de Sint-Jorispoort (Keizerspoort) - zie lager - en een ander aan de 'Geuzendrink' (d.i. Begijnenvest). Het ontwerp werd geïllustreerd met een bijgevoegde plattegrond opgesteld door landmeter Jan Barbiers (opgemeten op 7 april 1695). Het parcours was bepaald op 5751 stappen of 14.377 Antwerpse voet – de vermeende lengte van de Passieweg door Jezus gelopen. Of deze aanvraag ooit werd ingediend blijft onzeker, Floris Prims kon geen afschrift ervan ontdekken in de stedelijke rekwestboeken.
De bedevaartweg vertrok en eindigde aan de Sint-Joriskerk (zie Calvarie Mechelseplein) en liep vanuit dit centraal gelegen punt naar de uiterste parochiegrenzen. Eerst naar de Schelde (Kronenburgpoort), verder langsheen de omwalling (vesten tot 'Ballonplak' aan de Huidevetterstoren, d.i. ter hoogte van de huidige Baeckelmansstraat <1>) en keerde over Hopland, Arenbergstraat en Lange Gasthuisstraat weer naar de kerk.

Vermoedelijk waren maar enkele rustpunten van deze H. Kruisomgang permanent gemarkeerd, ze zullen allen wel verdwenen zijn bij systematische vernietiging van uiterlijke religieuze tekens in de Franse periode (1797 e.v.). In de late 19de eeuw bestonden er nochtans nog twee, vermoedelijk heropgericht na 1814-1815, een aan het Hopland en een ander bij de Sint-Jorispoort.

Aan de hoek Hopland en Tabakvest (vml. Sint-Jorisvest) bevond zich een groot reliëf (ca. 150 × 100 cm) met voorstelling van de gevangenname van Jezus in de Olijfhof ("den Zaligmaker met koorden door de bek[e] van Cedron geslepen [gesleept]"). De sculptuur werd beschut met een afdak waarboven de vijf passiewerktuigen waren afgebeeld. Volgens Floris Prims zou deze statie in 1881 verdwenen zijn bij een straatverbreding (Prims 1924, p. 256).

De andere statie, waarvan in de literatuur geen voorstelling van opgegeven wordt, was aangebracht naast de portierswoning palend aan de Sint-Jorispoort en zou mee met de afbraak van de Spaanse omwalling verdwijnen. De poort zelf werd gesloopt in 1866 maar was voorafgaand (al in 1864) ontmanteld.

<1> "Tussen de twee uitkijkposten en kruitmagazijnen, de Huidevetterstoren en de Blauwetoren, was er tot ca. 1860 een binnenweg die Ballonbaan werd genoemd, naar de hier door de magistraat ingerichte zgn. Ballonplak, waar de Italiaanse kooplieden in de 16de eeuw het kaatsspel (Fr. jeu de paume) beoefenden." [Weghe 1977, p. 94]

De Bloedweg (1695), [Prims 1924, p. 255] 

1. Begin der parochie: Kronenburgpoort aan de Schelde.
2. Ter Zieken.
3. Dulhuis.
4. Vondelingenhuis.
5. Kapucinerssen.
6. De oude kerkhofmuur van St Joris met ingang naar de Kasteelplein.
7. Sint Joriskerk.
8. Sint Elisabethsgasthuis-kapel.
9. Ingangspoort tot St Elisabethsgasthuis.
10. Maagdenhuis.
11. De nonnen der Derde Orde.
12. De ongeschoeide Karmel, of Discalsen.
13. Engelsche Discalsen.
14. De Vallon Plack.
15. Huidevetterstoren.
16. Trap die toegang verleent tot de wallen
17. Blauwe toren.
18. Poortiershuisje.
19. Sint Jorispoort.
20. Geuzendrink.
21. Begijnepoort.
22. Het Luizefort.

Archief en literatuur:

Archief: Hs1491, [f° 12v°]
Iconografie: 'De Bloedweg (1695)' [Prims 1924, p. 255 (plattegrond)]
Literatuur: Thyssen 1902, p. 241; Thyssen 1922, p. 181; Prims 1924, p. 252-256
Referentie: vkb1.1722

Teksten:

Hopland. Tegen de oude afgebroken vest. Eene keurige barleef staande onder eene houten kap - Verbeeldende den Zaligmaker met koorden door de bek[e] van Cedron geslepen. Boven de kap ziet men de 5 werktuigen der Passie afgebeeld. Deze barleef of statie werdt opgerecht in 1695. In 1695 werdt aan de parochie van S_t Joris kerk door het stads bestuur toegelaten 2 statien op te rechten waar van de 1_ste nevens het huis van den portier van S_t Joris poort opgerecht werdt, en de 2_de op het Hopland. De 1_ste statie is 1866 met het afbreken der S_t Joris poort verdwenen. [Hs1491, f° 12v°]

Sint-Jacobsparochie (verdwenen beelden)
Hopland en St Jorisvest. – 155. Halfverheven beeldwerk: In vroegere jaren zag men op dien hoek een halfverheven beeldwerk (1.50 × 1 m.) 'Jezus in den hof van Olijven' voorstellend. Aldaar werd eene statie gehouden, tijdens den wegom van St Joris, waarvan wij verder zullen spreken.
Dit kunstwerk wordt heden, in de buurt, bij eene alomgeachte famille bewaard. [Thyssen 1902, p. 241]

Sint-Jacobsparochie (verdwenen beelden)
Hopland en St-Jorisvest. - 112. Halfverheven beeldwerk. In vroegere jaren zag men op dien hoek een halfverheven beeldwerk (1.50 × 1 m.) Jezus in den hof van Olijven voorstellend. Aldaar werd eene statie gehouden, tijdens den weg-om van St-Joris, waarvan wij verder zullen spreken. [Thyssen 1922, p. 181 (zie verder p. 288-290)]

Broederschap van 't H. Kruis 1695
Weinig weten we van de broederschap van het H. Kruis, die op 3 Mei 1695, H. Kruisvinding, zien processie gaan. (1) In vorige tijdperken, reeds in de XIVe eeuw, vernamen we van de bijzondere godsvrucht tot het H. Kruis in onze kerk (altaar en kapelanie in 1328). We hoorden ook van een H. Kruiskapel bestaande vóór 1505 bij het St-Rochusgasthuis. Reeds vernamen </p.252> we in 1490 van een H. Kruis- en St Antoniusgilde in onze parochie fungeerende. En van af 1505 is er een H. Kruislof.
Ongetwijfeld was in deze oude gilde zooals in de andere Broederschap en Altaar van het H. Kruis ééne 'burgerlijke persoonlijkheid' zoodat ten slotte het kon gezegd dat het bezit der oude gilde aan het altaar was gebleven.
De stichting van de nieuwe Broederschap gebeurt in 1695.
Jammer genoeg ontbreekt ons nu het eerste boek der confrerie. Het is waarschijnlijk in 1870 bij een kerkbrand in assche opgegaan. Wij hebben echter een naamboek der Bestuurders van de Broederschap, aangelegd bij de heroprichting op 4 April 1817. Hierin wordt genoteerd dat de H. Kruisrelikwie der broederschap afkomstig is van Jacobus III, koning van Engeland, die ze zelf overbracht en dat de relikwie voor waar erkend werd door bisschop de Precipiano in 1696. Bedoelde Jacobus III is de pretendent (geboren in 1688) die hier in ons land streed tijdens den Spaanschen successie-oorlog, onder Villars, tot aan het sluiten van den vrede van Utrecht. Zooals men zich herinnert vluchtte zijn vader met den pasgeborene uit Engeland naar Frankrijk in December 1688. Jacob II, de vader, overleed in 1701.

H. Kruisomgang of Bloedweg. 1695-1696
De Broederschap van het H. Kruis, voorzien van zoo kostbare relikwie, dacht er op eene processie in te richten. Dit plan rijpte in 1695. Men zou een weg afleggen die zou loopen van het eene uiteinde der parochie tot het andere namelijk van de Schelde aan Kronenburgpoort tot aan de Vallon Plack, op 't einde van 't Hopland en die dan voort een kringweg vormde langs de vesten, de Sint Jorispoort, de Begijnepoort en de Kasteelplein. Die weg was lang 5751 treden of 14.377 Antwerpsche voeten en werd opgemeten op 7 April 1695 door Jan Barbiers, geometra. Deze teekende daarbij een plan dat dienen moest ter verduidelijking van de rekweste die men zich voorstelde aan het Magistraat voor te leggen. Deze luidde:
Vertoonen reverentelijk de E.H. Pastoor van Sint Joris en de regeerders van de Broederschap van het H. Kruis opgericht door Zijne Heiligheid, en door Zijne Hoogwaardigheid den Bisschop dezer stad geapprobeerd, hoe dat tot meerdere devotie, op H. Kruisdag toekomende en zoo voorts jaarlijks met aggreatie van Zijne vs. Hoogwaardigheid gehouden zal worden eene processie van devotie in dewelke zal omgedragen worden een stuk van het H. Kruis door Zijne Hoogwaardigheid vereerd, en dat langs den weg in de kaarte figuratief hiernevens gaande gespecifieerd, op welken weg twee staties van devotie moeten opgerecht worden, eene nevens het huis van den portier van Sint Jonspoort en de tweede op de vest omtrent den Geuzendrink, zijnde de grootte en de lengte van den weg bij onzen Zaligmaker in Zijne Passie gegaan. Ende want het stellen van deze twee staties niet vermag te geschieden zonder U.E. consent mits dezelve moeten staan op of omtrent de vesten, zoo keeren de supplianten zich tot U.E., biddende gediend te wezen de supplianten te verleenen het gerequireerd consent tot het stellen van de vs. twee staties considereerende dat alles geschiedt ter eere God en te meerder devotie van de gemeente.
Of deze rekweste echter ooit werd ingediend en dus eenig gevolg zou gehad hebben is ons niet gebleken. We zochten te vergeefs de copij ervan in de rekwestboeken der stad.
In elk geval de "bloedige weg" of "bloedweg" wordt door de godvruchtige Antwerpenaren gegaan.
En langs den weg komen er 14 statiën.

De bloedweg.
De bloedweg liep latertijd door de volgende straten: Van uit de kerk, de Mechelsche plein, Lange Gasthuisstraat, Arenbergstraat, voorbij de Discalsen, het Hopland, Sint Jorisvest, Begijnevest, Kasteelplein, Kronenburg, Kloosterstraat, Lepelstraat, Sint Rochusstraat. Bervoetsstraat en kerk.
Bij de Fransche Omwenteling - 1798 - verdwenen die statiën. Een was er teruggebracht geworden, op den hoek van Hopland en Sint Jorisvest (Kipdorpvest). Ze ging te loor in 1881 bij de verbreeding der straat.
Voor het eerst gegaan op 3 Mei 1695, geschiedde daarna deze pelgrimagie tweemaal 's Jaars: op Goeden Vrijdag en op H. Kruisvinding. Doch alle dagen was er aflaat bij te verdienen.
De bedeweg werd later gedaan van wege de Broederschap van het H. Kruis van Sint joris op alle de feestdagen van het H. Kruis en op de Vrijdagen van den vasten, 's morgens om 6 ure, en, de laatste jaren, 's avonds om 8 ure. Een der leden van het bestuur ging voorop met het passiekruis; onderweg bad men luidop.
Op Goeden Vrijdag, om 3 ure, geschiedde de bedeweg met bijzondere devotie en toeloop. De 12 pelgrims die 's avonds te voren het avondmaal genoten hadden in St Julianusgasthuis namen er aan deel. De relikwie van het H. Kruis werd er in gedragen door den heer pastoor van Sint Joris omringd van de geestelijkheid en de bestuurleden van de Broederschap.
In 1875 was het de laatste maal dat die processie plaats had. Reden was de vijandige en oneerbiedige stemming van dien geuzentijd.
Maar nog in 1912 waren er Antwerpsche burgers die op Goeden Vrijdag al biddende den Bloedweg deden.

Calvarieberg.
't Is ook in dezen tijd. waarschijnlijk kort na 1695 en als logisch gevolg van den H. Kruisomgang of Bloedweg, dat een Kalvarieberg wordt opgericht waarvoor de broederschap zal zorg dragen. Deze berg komt er op het kerkhof tegen den zuidermuur der kerk.
In de kerk heeft de broederschap, tegen een der kolommen van de middenbeuk, haar kataloog van de leden. (...).

(1) Op te merken dat het honderdjarig jubilee gevierd wordt in 1786. Dit schijnt me te zijn voortgekomen uit eene verkeerde lezing der oude papieren van de broederschap. [prims-joris-1924: 252-256]