Via haar ledenblad Antwerpsche Tydinghen spoorde de vereniging van Antwerpse Stadsgidsen KGvA haar leden aan om op zoek te gaan naar de oudste Madonna in de straten van Antwerpen. Ook onze vereniging Voor Kruis en Beeld ging mee op zoek. We publiceren hier het artikel met toestemming van de KGvA.
In het vorige nummer stelde Hugo Vereeck: “Laten we de ontelbare Onze-Lieve-Vrouwkes hun verhaal verder laten zetten...”. Dat is precies wat Alain Cols, secretaris van de onvolprezen vereniging Voor Kruis en Beeld deed. Zonder deze vereniging zouden bezoekers, die op vele plaatsen in Antwerpen onze Madonna's aanschouwen, geen verwondering en verbazing tonen. Ze zouden - zeker voor de oudste Madonna's - enkel nog naar verweerde ‘stompen’ kijken.
Vermoedelijk is de oudste in het straatbeeld nog zichtbare Madonna (1587) te vinden op de gevel van ons stadhuis. Waarschijnlijk is ze ook de grootste, met haar bijna 4 meter hoogte. De Madonna kwam er na de herovering van Antwerpen door Farnese in 1585 om de Calvinistische Brabo te vervangen. Ze werd gebeeldhouwd in natuursteen door Philip(pus) De Vos (ca. 1540-1587). Wat je misschien niet wist, is dat ze tijdens het Franse Bewind weer van de gevel verdween en pas op 13 augustus 1831 haar rechtmatige plaats terugkreeg. Opvallend is haar golvende haar dat tot op haar middel neerhangt, naar de Madonna van Loreto.
Ook bijzonder oud zijn de (toen) volkse Madonna’s van Huibrecht Van den Eynde. De eerste bevond zich op de frontaalnis van de kapel van het Elzenveld (1630), de tweede op de binnenplaats van het Maagdenhuismuseum (1636). Beide zijn na restauratie veilig en droog binnen geplaatst en op hun originele plaats vervangen door kunststof replica’s.
Vervolgens is er Onze-Lieve-Vrouw, Moeder van Smarten, - Nuestra Señora de la Soledad - in de Pieter Van Hoboken-straat 9 (rond 1691, lindehout). Je zou haast denken dat zij de titel van ‘Oudste Madonna met lantaarn’ zou mogen dragen. Maar origineel is ze geen gevelmadonna. Ze komt uit het klooster van de paters miniemen op de Meir en werd - na wat omzwervingen - pas in 1956 op deze voorgevel, in een vitrinekast, geplaatst. De lantaarn zal waarschijnlijk ook pas toen geplaatst zijn.
Een betere kandidate voor de gezochte titel van oudste Madonna is één van de meest statige en mooiste Madonna’s, die je kan vinden in de Markgravestraat 17. Nogal groot uitgevallen voor deze gevel en ... zonder lantaarn. Maar - zoals bijna al het beeldhouwwerk in onze stad - heeft ook zij menige city trip in eigen stad achter de rug. Oorspronkelijk was ze te vinden op de hoek van de Lombardenvest en de Lombaardstraat. Maar dan met baldakijn, Heilige Geest én met een lantaarn. Of die lantaarn ook even oud is als het beeld blijft nog een open vraag tot iemand het bijhorende kasticket vindt. Het beeld werd miraculeus gespaard toen het pand in 1945 getroffen werd door een V-bom. In 1948 verhuist het eerst een paar jaren naar de kelders van de kathedraal, waarna het in 1956 terug het daglicht mag zien op de binnenplaats van de gebouwen van “La Métropole” op de Lombardenvest. Na het verdwijnen van die krant komt het op de huidige locatie terecht. Het wordt toegeschreven aan Alexander Van Papenhoven (1668-1759) en zou in 1698 zelfs zijn meesterproef geweest zijn voor de toegang tot de Sint-Lucasgilde.
Een waarschuwing voor gidsen: op de gevel hangt ook een plaatje met uitleg... maar het staat vol met historisch fake news. Met een foute maker en een foute datum. Veroorzaakt door een verwisseling met een andere Madonna, ook op de Lombardenvest. Eigenlijk zou het bordje beter verwijderd of vervangen worden...
‘Hebben’ we nu onze oudste Madonna-met-lantaarn ?
Zeker ben je nooit. Misschien de oudste die we nog kunnen zien, maar die onderweg wel haar lantaarn verloor.
Hoeveel er in 1566 verloren gingen zullen we wellicht nooit weten. Gelukkig zijn in onze streken beeldenstormers nog enkel bekend in de figuurlijke zin.
Marc Goovaerts
Basistekst: Antwerpsche tydinghen, nummer 1/2021, pag. 18-19
